سیاست خارجی ترکیه طی چند سال گذشته در قبال عراق و سوریه از صرف مشکلات به مرحله خصمانه رسیده که این موضوع نگاه بیشتر ناظران امور منطقه خاورمیانه را به خود معطوف کرده است.
عرصه، گروه بین الملل– فرزاد فرهادی: رفتارهای ترکیه در عراق و سوریه در برهه کنونی نگاه تحلیلگران منطقه را به خود مشغول کرده است. سیاست ترکیه در قبال منطقه در دوره حزب عدالت و توسعه سیاستی بر اساس تکیه بر قدرت نظامی بوده است.
با وجود اینکه ترکیه به رشد اقتصادی بالایی در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه دست پیدا کرده و از کشورهای مهم از نظر اقتصادی تبدیل شده است و دهها شرکت در کشورهای منطقه دارد اما اقتصاد این کشور در خدمت سیاست خارجی آن نبوده است بلکه قدرت نظامی، ستون سیاست خارجی آن وتعاملش با کشورهای منطقه را تشکیل داده است.
همزمان با شروع بهار عربی در برخی کشورهای منطقه، ترکیه سیاست های سازنده ای در این باره اتخاذ نکرد و به نوعی نقش حامی گروهای مسلح را بازی کرد. در سوریه از سیاست دوستی با نظام سوریه و همکاری با آن در موضوعات منطقه ای دست برداشت.
این در شرایطی بود که قبلا همکاری قوی میان دو کشور به ویژه در زمینه بازرگانی و اقتصادی وجود داشت و سوریه «عبدالله اوجالان» رهبر «پ ک ک» را در سال ۱۹۹۸ از اراضی خود اخراج کرده بود.
از زمان شروع ناآرامی های سوریه در سال ۲۰۱۱، ترکیه به بزرگترین دشمن سوریه تبدیل شد و عزم خود را برای سرنگونی نظام سوریه جزم کرد. این کشور، اراضی خود را برای قاچاق سلاح و ورود افراد مسلح باز کرد و بر اساس گزارش رسانه ها؛ به محلی برای عبور و مرور گروههای مسلح و ایجاد بحران در سوریه تبدیل شد.
این کشور تا آنجا پیش رفت که یک جنگنده روسی را در سال ۲۰۱۵ در سوریه هدف قرار داد و زمینه ساز بحران میان مسکو و آنکارا شد؛ هر چند که در نهایت با عقب نشینی ترکیه و عذرخواهی و پرداخت غرامت به روسیه و تعهد درباره بازخواست عاملان حادثه، موضوع فیصله پیدا کرد.
به اعتقاد ناظران امور منطقه، در عراق سیاست ترکیه بر اساس اصل مداخله جویی و طمع ورزی استبه اعتقاد ناظران امور منطقه، در عراق سیاست ترکیه بر اساس اصل مداخله جویی و طمع ورزی است. ترکیه از توافق سال ۱۹۸۲ با رژیم بعث عراق درباره تعقیب کُردها تا عمق بیست کیلومتری خاک هر کدام از دو کشور بیشترین بهره برداری را کرده است به ویژه که صدام به علت جنگ با ایران امکان اقدام نظامی در داخل خاک ترکیه را نداشت.
پس از آن جنگ صدام ضد کویت بود که عراق را در معرض تنگناهای بسیاری قرار داد و منطقه ممنوعه پروازی ایجاد شد و ترکیه با استفاده از این شرایط به اقدامات خود در عمق خاک عراق ادامه داد. با وجود تغییر رژیم در عراق در سال ۲۰۰۳ و تغییرات ویژه ای که اساس توافق سال ۱۹۸۲ را از بین می برد؛ اما ترکیه همچنان بر اجرای توافق اصرار کرد.
با مطرح شدن داعش در سال ۲۰۱۴ ترکیه از این شرایط برای پیشبرد اهداف خود بهره جُست. همواره در رسانه ها از وجود همکاری نفتی با داعش سخن گفته شد. در سال ۲۰۱۵ ترکیه روی به دخالت نظامی مستقیم در عراق آورد و در منطقه «بعشیقه» در استان نینوا در شمال عراق نیرو وارد کرد. بهانه ترکیه، آموزش نیروهای موسوم به حشدالوطنی و نیز درخواست اقلیم کردستان عراق و «اثیل النجیفی» استاندار سابق نینوا بود.
این بهانه نادرست است زیرا سند و قانون اساسی عراق اجازه نمی دهد که اقلیم کردستان عراق یا استاندار، چنین درخواستی کند و خواستار حضور نیروهای خارجی در عراق شود.
پس از مدتی ترکیه از عزم خود برای مشارکت در آزادسازی موصل و جنگ با داعش سخن گفت. جنگ کلامی میان دو کشور تشدید شد زیرا از سویی مقامات عراقی بر مخالفت با هر گونه دخالت خارجی در عملیات موصل تاکید می کردند و از سوی دیگر ترکیه بر مشارکت اصرار داشت.
عملیات موصل شروع شد و ادامه دارد و نیروهای ترکیه در بعشیقه به محاصره نیروهای شرکت کننده در عملیات موصل درآمدند و نتوانستند کاری انجام دهند و ترکیه برای اینکه نگاه ها از بن بستی که بدان گرفتار شده بود منحرف سازد اقدام به استقرار نیرو در مرز با عراق کرد.
اما چرا ترکیه به عراق و سوریه توجه دارد؟چرا ترکیه به عراق و سوریه توجه دارد؟ پاسخ این است که اوضاع این دو کشور یعنی سوریه و عراق و هر رخداد سیاسی و نظامی در آنها بر ترکیه تاثیر گذار است. بحران سوریه و عراق دارای تبعات ژئو سیاسی منطقه ای است.
به اعتقاد تحلیلگران امور خاورمیانه، ترکیه سیاست طمع ورزی را دنبال می کند. ترکیه فشارهای انگلیس را عامل دست برداشتن ترکیه از موصل و شمال سوریه می داند و مقامات آنکارا از پیوندهای قلبی و تاریخی و فرهنگی با موصل و مناطقی که به زعم آنها در مرزهای جغرافیایی کنونی ترکیه نیستند سخن می گویند.
ناظران امور بر این باورند که ترکیه به دنبال برقراری روابط با اقلیم کردستان عراق به ویژه حزب دموکرات کردستان است و اگر فرصتی پیدا کند از گل آلود کردن روابط میان اربیل و دولت مرکزی عراق دریغ نمی کند.
ترکیه به دنبال ممانعت از حضور پ ک ک در شمال عراق است. در واقع جدای از بحث طمع ورزی و سرزمین های دور افتاده از ترکیه که مقامات ترک بیان می کنند؛ موضوع به تلاش ترکیه برای مقابله با پ ک ک و اتحاد دموکراتیک کُرد سوریه مربوط می شود. ترکیه مایل نیست که نیروهای کُرد سوری که در حال حاضر در اطراف «الرقه» سوریه با داعش می جنگند قدرت پیدا کنند تا هسته اولیه یک منطقه کردنشین را در مرزهای ترکیه ایجاد کنند.
از نگاه ناظران امور، بخشی از اقدامات و ماجراجویی های اردوغان در سوریه و عراق نیز به تلاش های وی برای جلب رضایت پان ترکیسم های ترکیه مربوط می شود بخشی از اقدامات و ماجراجویی های اردوغان در سوریه و عراق نیز به تلاش های وی برای جلب رضایت پان ترکیسم های ترکیه مربوط می شود و اینکه وی در حال مقدمه چینی برای همه پرسی درباره ساختار نظام این کشور بر اساس ریاست جمهوری است.
آنچه ترکیه در زمینه مشارکت در عملیات موصل تاکنون به دست آورده، عملا هیچ بوده است زیرا حشدالشعبی در حال ادامه عملیات در «تلعفر» است و عملیات در دیگر جبهه ها را نیز به خوبی پیش می برد و ترکیه تاکنون نتوانسته است نظر عراقی ها را برای مشارکت در این عملیات به دست آورد.
به اعتقاد تحلیلگران، ترکیه در تحولات عراق نقش مهمی ندارد و آنقدر هم ابزار برای پیشبرد اهداف خود ندارد و از سویی، بستر و پایگاه مردمی خاصی هم در اختیار ندارد. ترکیه عموما بیشتر نقش منفی ایفا می کند تا اینکه گره ای از مشکلات عراقی ها باز کند. ترکیه از هر منطقه ای در عراق حمایت کرده است جز ویرانی و آوارگی و کشتار برای مردمان آن منطقه چیز دیگری به ارمغان نیاورده است.
ترکیه به جای دخالت در امور سوریه و عراق و ایفای نقش منفی می تواند نقش موثر و مثبتی در مبارزه با تروریسم ایفا کند ترکیه به جای دخالت در امور سوریه و عراق و ایفای نقش منفی می تواند نقش موثر و مثبتی در مبارزه با تروریسم ایفا کند و به این دو کشور در پشت سر گذاشتن بحران هایی که با آن دست و پنجه نرم می کنند، سهیم باشد.
ادامه این سیاست ها به نفع ترکیه نیست زیرا عراق و سوریه بازار بزرگی برای شرکت های بین المللی از جمله ترکیه ای پس از پایان بحران در آن می توانند، باشند. با توجه به نقش کنونی ترکیه، این کشور در بحث آباد سازی و بازسازی ویرانه های جنگ جایی نخواهد داشت. این در حالی است که بحث هایی درباره تحریم کالاها و شرکتهای ترکیه ای در عراق مطرح است که اقتصاد ترکیه را با آسیب روبرو می کند.
ترکیه هم اکنون با چالش هایی روبرو است زیرا از سویی کردها در شمال سوریه به تحرکات خود ادامه می دهند از سویی در عراق نیز نتوانسته است کاری از پیش ببرد. از سویی دیگر از لحن سابق ترکیه درباره ضرورت کنار رفتن «بشار اسد» در سوریه خبری نیست. علاوه بر مشکلات داخلی پس از کودتای نافرجام ترکیه باید به عملکرد ناموفق سیاست خارجی این کشور که ایجاد دشمن در مرزهای عراق و سوریه بوده است، نیز اشاره کنیم.
به هر حال به نظر می رسد که ترکیه در عراق و سوریه به دنبال مجموعه ای از اهداف باشد که برخی از آنها در راستای سیاست های طمع ورزی است مانند رسیدن به نفت کرکوک و موصل و در صورت توان، الحاق آنها و در غیر این صورت تاثیرگذاری بر آنها.
اهداف اقتصادی شامل:
ممانعت از ترانزیت انرژی از ایران به عراق و سوریه و در نهایت به اروپا
گشودن کریدور میان جنوب ترکیه و شمال اردن و عربستان برای انتقال کالاهای ترکیه یا اروپایی از «بسفر» به کشورهای مصرف کننده حوزه خلیج فارس.
ایجاد فشار بر دولت مرکزی عراق از طریق حمایت از برخی طیف ها در استان نینوا و کرکوک و اقلیم کردستان عراق
تلاش برای قطع ارتباط میان اقلیم کردستان عراق و مناطق کردنشین در سوریه که تمامیت ارضی ترکیه را تهدید می کند
کشاندن رهبران اقلیم کردستان عراق به سمت آنکارا
همسویی با برخی کشورهای ضد حشدالشعبی و محور مقاومت در عراق و سوریه
